សៀវភៅ កម្ពុជាសម័យតេជោ វគ្គ១ «សាវតារ នៃសន្តិភាពនៅកម្ពុជា»
សៀវភៅ«កម្ពុជា សម័យតេជោ»ជាស្នាដៃរបស់ ឯកឧត្តម ពៅ សុខ ទីប្រឹក្សាផ្ទាល់សម្តេចតេជោនាយករដ្ឋមន្រ្តី ហ៊ុន សែន និងជាសមាជិកក្រុមប្រឹក្សាភិបាលសមាគមអ្នកនិពន្ធខ្មែរ។
ឯកឧត្តម ចងក្រងសៀវភៅនេះឡើងដើម្បីបង្ហាញទៅដល់មនុស្សជំនាន់ក្រោយៗទៀតឱ្យបានជ្រាបថា ក្នុងសម័យកាល ក្រោមការដឹកនាំរបស់ សម្តេចអគ្គមហាសេនាបតីតេជោ ហ៊ុន សែន នាយករដ្ឋមន្រ្តី នៃព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជា កម្ពុជាមានការរីកចម្រើន និងមានសមិទ្ធផលជាច្រើនរាប់មិនអស់ ដែលត្រូវចាប់អារម្មណ៍កោតសរសើរ និងកត់ត្រាទុក។
ដូច្នេះ ខ្លឹមសារក្នុងសៀវភៅនេះ មិនមានរៀបរាប់លម្អិត អំពីដំណើរជីវិតរបស់សម្តេច ហ៊ុន សែន ដូចសៀវភៅដទៃៗទៀតទេ។ ប៉ុន្តែ និយាយអំពីរាល់ការអភិវឌ្ឍ ដែលសម្តេចតេជោ ហ៊ុន សែន ខិតខំប្រឹងប្រែង ដើម្បីជាតិ សាសនា និងព្រះមហាក្សត្រ ជាពិសេស ដើម្បីសុខុមាលភាពប្រជាជនដោយគ្មានរើសអើង ជាតិសាសន៍ សាសនា ឬពណ៌សម្បុរ ឬនយោបាយចាប់តាំងពីក្រោយព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជាទី២ ត្រូវបានបង្កើតឡើងនៅឆ្នាំ១៩៩៣ និងការបញ្ចប់សង្រ្គាមទាំងស្រុងនៅកម្ពុជា នាថ្ងៃទី២៩ ខែធ្នូ ឆ្នាំ១៩៩៨។
ឯកឧត្តម ពៅ សុខ ជឿថា សៀវភៅនេះ ទោះបីមិនល្អឥតខ្ចោះ ប៉ុន្តែ នឹងក្លាយជាពន្លឺ ជាឯកសារជំនួយស្មារតីខ្លះៗដល់អ្នកស្រាវជ្រាវ មិត្តអ្នកអាន ឬមនុស្សជំនាន់ក្រោយ ក្នុងការសិក្សាឈ្វេងយល់អំពីព្រឹត្តិការណ៍នានា ដែលកើតមានឡើងនៅក្នុងផ្ទៃប្រទេសចន្លោះពីឆ្នាំ១៩៧០ដល់ឆ្នាំ២០២៣។ ខាងក្រោមនេះគឺជាខ្លឹមសារតាមជំពូកនីមួយៗដែលមាននៅក្នុងសៀវភៅ«កម្ពុជា សម័យតេជោ»។
សូមមិត្តអ្នកអាន តាមដានតាមវគ្គនីមួយៗដោយក្ដីរីករាយ។ វគ្គ ១« សាវតារ នៃសន្តិភាពនៅកម្ពុជា » តាមសាវតារ ដែលត្រូវបានចងក្រង រៀបរៀង និងកត់ត្រាដោយកវីនិពន្ធប្រវត្តិវិទូ សេដ្ឋកិច្ចវិទូ ឬអ្នកនយោបាយមួយចំនួនបង្ហាញថា ព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជា ដ៏ស្រស់ស្អាត នៅភូមិភាគអាស៊ី តែងតែញាំញីដោយសង្រ្គាមឈ្លានពាន និងសង្រ្គាមផ្ទៃក្នុង ដណ្តើមអំណាចគ្នាគ្មានស្រាកស្រាន្ត។
មូលហេតុ នៃការកើតសង្រ្គាម ដោយសារតែការបែកបាក់គ្នា លោភលន់ល្មោភអំណាច ដោយសារតែការស្តាប់ និងជឿតាមពាក្យញុះញង់ពីអ្នកដទៃ ហើយងាកមកបំផ្លាញជាតិឯងស្ទើរតែរលាយរលត់ពីភពផែនដី។ នេះជាបទពិសោធដ៏ជូរចត់ ដែលអ្នកនយោបាយកម្ពុជា គួរសិក្សាឈ្វេងយល់ និងចៀសវាងឱ្យបាន។
តាមការសិក្សា តាមគន្លងប្រវត្តិសាស្រ្តរបស់អ្នកស្រាវជ្រាវ និពន្ធវិទូ ប្រវត្តិវិទូ ឬរៀមច្បងមុនៗ ធ្វើឱ្យយើងមើលឃើញថា អាណាចក្រខ្មែរ ឬចក្រភពខ្មែរ ហាក់ជាប្រទេសដ៏អភ័ព្វមួយផង ជាប្រទេសដ៏មានភ័ព្វសំណាងមួយផង ព្រោះចាប់តាំងពីការកកើតទឹកដីមក ខ្មែរ ឬកម្ពុជា ជួបប្រទះតែការធ្វើសឹកសង្រ្គាម។
តាមរយៈរឿងព្រេងខ្មែរ ស្តីពីព្រះថោងនាងនាគ គឺមហាក្សត្រទាំងពីរអង្គត្រូវធ្វើសង្រ្គាម នឹងគ្នាជាមុនសិន មុននឹងរៀបការជាមួយគ្នាបាន ហើយបន្ទាប់ពីរៀបការ ទើបក្សត្រទាំងពីរចាប់ផ្តើមកសាងប្រទេស។ ប្រវត្តិសាស្រ្តក៏បង្ហាញផងដែរថា កម្ពុជាជួប នូវសន្តិភាពតិចជាងសង្រ្គាម ឬយូរបំផុតកម្ពុជាមានសន្តិភាពរយៈពេល៥០ឆ្នាំ ដូចក្នុងរជ្ជកាលព្រះជ័យវម៌្មទី២ និងជ័យវម៌្មទី៧។
សង្រ្គាមតែងបង្កឡើងដោយការឈ្លានពានផង និងដោយការដណ្តើមអំណាច ផ្ទៃក្នុងប្រទេសផង ជាពិសេសចាប់ពីសតវត្សរ៍ទី១៦ ឬជាង៥០០ឆ្នាំមុនរហូតមក កម្ពុជាជួបនូវការបំផ្លិចបំផ្លាញធ្ងន់ធ្ងរពីការជ្រៀតជ្រែករបស់បរទេស និងការដណ្តើមអំណាចរបស់មន្រ្តី ឬក្សត្រគ្នាឯង។ ការបង្កវិនាសកម្មដ៏ឈឺចាប់នេះ បានបន្សល់ទុកប្រជាជន តែប្រមាណ៨សែននាក់នៅក្នុងរជ្ជកាល ព្រះបាទអង្គដួង។
សម័យព្រះបាទអង្គដួង ដោយសារបញ្ហាខ្មែរបែកបាក់ផ្ទៃក្នុង ធ្វើឱ្យបរទេសជិតខាងមានសៀម និងយួន ចូលមកឈ្លានពាន បង្កជាការកាន់តែលំបាកដល់ព្រះរាជា ក្នុងការអភិវឌ្ឍជាតិ ឱ្យរីកចម្រើន។ ប្រជាកសិករកាន់តែជួបការលំបាកក្នុងការបង្កបង្កើនផល និងការរកទទួលទាន(ធ្វើជំនួញ) ទីអារាម ផ្ទះសម្បែងត្រូវបានដុតបំផ្លាញ ប្រជារាស្ត្រត្រូវព្រាត់ប្រាសគ្រួសារ កូនព្រាត់ម្តាយ ប្តីព្រាត់ប្រពន្ធដោយសារសង្រ្គាម។
ប៉ុន្តែ ប្រមាណចាប់ពីរជ្ជកាលព្រះបាទ នរោត្តម ក្រោយពីបារាំងចូលខ្លួនមកធ្វើអាណាព្យាបាល និងដាក់អាណានិគមនិយមនៅកម្ពុជា ប្រទេសកម្ពុជា បានស្ងប់សុខ និងសេដ្ឋកិច្ច មានការរីកចម្រើនគួរឱ្យកត់សម្គាល់ តែមិនមានន័យថា កម្ពុជាមានសន្តិភាពទេ ព្រោះប្រទេសកម្ពុជា នៅតែយាយី ដោយប្រទេសជិតខាង និងការងើបបះបោរដោយជនជាតិខ្មែរ ដែលមិនពេញចិត្តនឹងការដឹកនាំរបស់បារាំង ឬព្រះបាទនរោត្តម ហើយជាញឹកញាប់គឺចាញ់កលបរទេស ដែលញុះញង់ បំបែកបំបាក់ជាតិ។ជិតមួយសតវត្សរ៍ក្រោយមក ក្រោយពេលព្រះបាទនរោត្តមសីហនុ ឡើង គ្រងរាជ គឺអំឡុងទសវត្សរ៍១៩៤០ មានបញ្ញវន្តខ្មែរជាច្រើនបានក្រោកឡើង ប្រ ឆាំងបារាំង រហូតបានឯករាជ្យ។ លុះក្រោយកម្ពុជាទទួលបានឯករាជ្យ ក៏មានបញ្ញវន្តខ្មែរជាច្រើនទៀត បានប្រឆាំងជំទាស់របបរាជានិយម(សម្តេចឪ) រហូតមានរដ្ឋប្រហារ។ ក្រោយថ្ងៃរដ្ឋប្រហារទម្លាក់សម្តេចឪ ថ្ងៃទី១៨ ខែមីនាឆ្នាំ១៩៧០ របស់លោកសេនាប្រមុខ លន់ នល់ និងព្រះអង្គម្ចាស់ស៊ីសុវត្ថិ សិរីមត: មានបញ្ញវន្តខ្មែរ ជាច្រើនក្រុមទៀត បានក្រោកឡើងប្រឆាំងរបបសាធារណរដ្ឋខ្មែរ ដោយប្រើកម្លាំងនយោបាយផង ដោយអាវុធផង រហូតទទួលជ័យជម្នះ នៅថ្ងៃទី១៧ ខែមេសា ឆ្នាំ១៩៧៥។
ប៉ុន្តែ ក្រោយថ្ងៃដួលរលំរបបសាធារណរដ្ឋខ្មែរ និងបង្កើតរបបកម្ពុជាប្រជាធិបតេយ្យ(ខ្មែរក្រហម)មកប្រជាជនកម្ពុជាទូទាំងប្រទេស ចាប់ផ្តើមរស់នៅក្នុងសេចក្តីទុក្ខលំបាកវេទនា រកអ្វីមកប្រៀបផ្ទឹមគ្មាន ដែលសូម្បីខឿនសេដ្ឋកិច្ចក៏គ្មាន ខឿនកសិកម្មឱនថយ វិស័យសុខាភិបាលក៏គ្មាន បែបវិទ្យាសាស្រ្តដែរ។
សង្រ្គាមសម័យទំនើប ចាប់ផ្តើមនៅចុងឆ្នាំ១៩៦០។ អាមេរិកាំង ចាប់ផ្តើម ទម្លាក់គ្រាប់បែកប្រភេទបេ៥២ នៅតាមព្រំដែនកម្ពុជា អំឡុងឆ្នាំ១៩៦៧ ដែលការទម្លាក់នេះ បណ្តាលឱ្យផ្ទុះកំហឹងពីសំណាក់ប្រជាពលរដ្ឋខ្មែរ ជាពិសេសពួកខ្មែរក្រហម ដែលលាក់ខ្លួន នៅតាមបន្ទាត់ព្រំដែនកម្ពុជា វៀតណាម។
ការទម្លាក់គ្រាប់ បែកដ៏គ្រោះថ្នាក់នេះ ធ្វើឱ្យផ្ទះសម្បែងប្រជាពលរដ្ឋ ស្រែចម្ការខូចខាតជាដំណំ និងប្រជាពលរដ្ឋមួយចំនួនបានក្លាយជាមនុស្សវិកលចរិត ឬឆ្កួត។ ការទម្លាក់ គ្រាប់បែក និងការឈ្លានពានរបស់វៀតណាមខាងត្បូងមកលើទឹកដី និងប្រជាជន កម្ពុជា ជាឱកាស ដ៏ល្អដល់ពួកខ្មែរក្រហម ក្នុងការអូសទាញ ញុះញង់ ឱ្យប្រជាជន ក្រោកឡើងប្រឆាំងពួកចក្រពត្តិអាមេរិក និងក្នុងគោលដៅផ្តួលរំលំរបបរាជានិយមផងដែរ។
ដូចយើងបានឃើញ ចំពោះការលើកឡើងខាងលើនេះរួចមកហើយ សង្រ្គាមចន្លោះឆ្នាំ១៩៧០ ដល់១៩៧៥ បានបណ្តាលឱ្យប្រទេសកម្ពុជា រងភាពខ្ទេចខ្ទាំស្ទើរគ្មានសល់។ តាមការសិក្សារបស់យើង អំឡុងខែតុលា ឆ្នាំ២០១៩ នៅតាមតំបន់ជនបទមួយចំនួន ដូចជា ខេត្តក្រចេះ ស្ទឹងត្រែង កំពង់ចាម និងព្រៃវែង ឃើញថា សម័យសង្រ្កាម សាលារៀន វត្តអារាម និងទីផ្សារមួយចំនួនត្រូវបានបិទ មិនដំណើរការ ធ្វើឱ្យផលដំណាំ ឬកសិផលជាប់គាំង ហេដ្ឋារចនាសម្ព័ន្ធផ្លូវថ្នល់ ត្រូវកាត់ផ្តាច់។
តំបន់មួយចំនួនក្នុងផ្ទៃប្រទេស ត្រូវបានបែងចែកការគ្រប់គ្រង មានន័យថា ប្រទេសមួយមានតំបន់គ្រប់គ្រងពីរឬបី។ ប្រជាកសិករ រស់នៅប្រកប ដោយភាពភ័យខ្លាច ចំពោះការទម្លាក់គ្រាប់បែកជារៀងរាល់ថ្ងៃ។ តាមរបាយការណ៍ក្រសួងការពារប្រទេសនៅពេលនោះបង្ហាញថា រយៈ៤ឆ្នាំ នៃសង្រ្គាមចាប់ពីឆ្នាំ១៩៧០ ដល់១៩៧៤ បានបណ្តាលឱ្យមនុស្សជាង៨សែននាក់បានស្លាប់។ ដូច្នេះ ក្រោយរដ្ឋប្រហារទម្លាក់ព្រះករុណាព្រះបាទនរោត្តមសីហនុ មក កម្ពុជាពុំទទួលបាននូវសុខសន្តិភាព ដើម្បីមានឱកាសកសាងប្រទេសជាតិទេ។
សាធារណរដ្ឋខ្មែរ ប្រឈមនឹង បញ្ហាជាច្រើន ដូចជាត្រូវប្រយុទ្ធតតាំងជាមួយសត្រូវឈ្លានពានពីបរទេសជិតខាង និងត្រូវប្រយុទ្ធជាមួយសត្រូវផ្ទៃក្នុង គឺចលនាតស៊ូរបស់ព្រះករុណា ព្រះបាទនរោត្តមសីហនុ និងចលនារបស់ខ្មែរក្រហម ប៉ុល ពត, នួន ជា និងអៀង សារី។ រដ្ឋាភិបាល នៃសាធារណរដ្ឋខ្មែររស់រំពឹងលើការផ្តល់ជំនួយពីសហរដ្ឋអាមេរិកស្ទើរតែទាំងស្រុង ព្រោះនៅភ្នំពេញ ពោរពេញដោយជនភៀសសឹករហូតជាង២លាននាក់ នៅតាមតំបន់ដាច់ស្រយាល កសិករមិនអាចប្រកបរបរកសិកម្មបាន ឬជួនកាលប្រមូលផលបានគ្មានកន្លែងសម្រាប់លក់។
នៅអំឡុងសង្រ្គាម៥ឆ្នាំ រោងសិប្បកម្ម ឧស្សាហកម្ម និងសហគ្រាសមួយចំនួន ដូចជារោងចក្រត្បាញភួយនៅកំពង់ចាម រោងចក្រផលិតក្រដាសនៅក្រចេះ ត្រូវបានជាប់គាំងឥតដំណើរការ រដ្ឋាភិបាលរស់ដោយលំបាក ជាមួយនឹងការប្រព្រឹត្តអំពើពុករលួយរបស់មន្រ្តីទាំងយោធា និងស៊ីវិលផង។ ក្រោយទទួលជ័យជម្នះ ឬមានន័យថា សង្រ្គាម៥ឆ្នាំរវាងខ្មែរ និងខ្មែរ ត្រូវបានបញ្ចប់ នៅថ្ងៃទី១៧ ខែមេសា ឆ្នាំ១៩៧៥ ក៏សន្តិភាពរបស់ប្រទេស ពុំបានកើតឡើងដែរ ព្រោះប្រជាជនកម្ពុជាទូទាំងប្រទេសកំពុងទទួលរងនូវការគំរាមកំហែង កាប់សម្លាប់ ធ្វើទារុណកម្ម ហិង្សា ទាំងផ្លូវកាយ និងផ្លូវចិត្ត។ ប្រជាជនរស់នៅក្នុងសភាពភ័យខ្លាច ព្រួយបារម្ភ និងតក់ស្លុត បំផុត។
ការគំរាមកំហែងផ្នែកស្មារតី និងផ្លូវចិត្ត ជាផលវិបាកដ៏ធ្ងន់ធ្ងរជាងការទទួលរងនូវសង្រ្គាមចំពោះមុខទៅទៀត។ ក្រៅពីទទួលរងនូវការធ្វើទុក្ខបុកម្នេញទាំងផ្លូវកាយ និងផ្លូវចិត្ត ក៏ប្រជាជនកម្ពុជា ទទួលខុសត្រូវការការពារជាតិដែរ ព្រោះអង្គការឬរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជាប្រជាធិបតេយ្យបានទាមទារឱ្យមានការដោះស្រាយបញ្ហាព្រំដែនខាងលិច និងខាងកើត ដោយការប្រើកម្លាំងយោធាច្រើនជាងនយោបាយ។ខ្មែរក្រហមបានវាយលុកចូលទឹកដីវៀតណាម ក្នុងជម្រៅប្រមាណ១០គីឡូម៉ែត្រពីព្រំដែនស្វាយរៀង។ សង្រ្គាមរបស់កម្ពុជា ប្រជាធិបតេយ្យ ជាមួយវៀតណាម ឡាវ និងម្តងម្កាលជាមួយថៃ បានអូសបន្លាយពីឆ្នាំ១៩៧៥ ដល់ឆ្នាំ១៩៧៩ទើបចប់ ក្រោយការចូលមករំដោះប្រទេសដោយកងទ័ពរណសិរ្សសាមគ្កីសង្រ្គោះជាតិកម្ពុជារបស់ចលនាសម្តេច ហេង សំរិន សម្តេច ជា ស៊ីម និងសម្តេច ហ៊ុន សែន នាថ្ងៃទី៧ ខែមករា ឆ្នាំ១៩៧៩។
ទោះយ៉ាងណា ក្រោយពីធ្វើឱ្យដួលរលំ និងបរាជ័យទាំងស្រុង នូវរបបកម្ពុជា ប្រជាធិបតេយ្យ ឬហៅម្យ៉ាងទៀតថា ខ្មែរក្រហម របបសាធារណរដ្ឋប្រជាមានិតកម្ពុជា មិនទាន់អាចប្រកាសថា ផ្ទៃក្នុងកម្ពុជា មានសុខសន្តិភាព១០០%ទេ ទោះបីនៅក្នុងបាវចនាជាតិ បានសរសេរថា ឯករាជ្យ សន្តិភាព សេរីភាព និងសុភមង្គលក្តី។
ផ្ទៃក្នុងប្រទេសនៅតែញុំាញីដោយការច្បាំងគ្នាប្រដាប់អាវុធ។ ការធ្វើដំណើរឆ្លងកាត់ពីខេត្តមួយទៅខេត្តមួយ ពីតំបន់មួយទៅតំបន់ នៅតែមានការភ័យខ្លាច ព្រោះក្រោយថ្ងៃរំដោះទី៧ ខែមករា ឆ្នាំ១៩៧៩ ប្រទេសកម្ពុជា បានបែងចែកជាបួនតំបន់ មានន័យថា ប្រទេសកម្ពុជាមួយ គ្រប់គ្រងដោយខ្មែរបួនភាគីផ្សេងគ្នា គឺមានតំបន់ខ្មែរគ្រប់គ្រងដោយក្រហម តំបន់គ្រប់គ្រងហ្វ៊ុនស៊ីនប៉ិច(ទ័ពសីហនុនិយម) តំបន់លោក តាសឺន សាន និងសាធារណរដ្ឋប្រជាមានិតកម្ពុជា។
ក្នុងនោះ៩០%នៃប្រទេស គឺគ្រប់គ្រងដោយសាធារណរដ្ឋប្រជាមានិតកម្ពុជា ប៉ុន្តែ សេដ្ឋកិច្ច និងការអភិវឌ្ឍជាតិ នៅជួបបញ្ហាលំបាក ព្រោះក្រោយថ្ងៃរំដោះឆ្នាំ១៩៧៩ ប្រទេសកម្ពុជា គ្មានអ្វីទាំងអស់ សូម្បីរចនាសម្ព័ន្ធ សម្រាប់ដឹកនាំរដ្ឋ ប្រជាជនខ្សោះកម្លាំង និងទ្រុឌទ្រោមសុខភាព មិនអាចធ្វើអ្វីបាន។ សេដ្ឋកិច្ចជាតិ ធ្លាក់ដល់កម្រិសូន្យ ដែលត្រូវស្តារឡើងវិញ រហូតឆ្នាំ១៩៨៥ ទើបគោលការណ៍ទីផ្សារសេរីចាប់ផ្តើមបើកចំហរបណ្តើរៗពីសេដ្ឋកិច្ចផែនការ សេដ្ឋកិច្ចផែនការបង្ខំ និងនៅឆ្នាំ១៩៩១ ក្រោយមានកិច្ចព្រមព្រៀង សេដ្ឋកិច្ចទីផ្សារ ចាប់ផ្តើមរីកចម្រើនឡើង។
ទោះជាយ៉ាងនេះក្តី សង្រ្គាមនៅតែបន្ត ការប្រយុទ្ធគ្នានៅតាមព្រំដែន និងតាមបណ្តាខេត្តមួយចំនួន ដូចជា កំពង់ស្ពឺ កំពត តាកែវ កំពង់ឆ្នាំង ពោធិសាត់ បាត់ដំបង កំពង់ធំ សៀមរាប នៅតែបន្តប្រយុទ្ធគ្នា បណ្តាលឱ្យមនុស្សស្លាប់ជារៀងរាល់ថ្ងៃ និងធ្វើឱ្យរំខានដល់ការពង្រីកការរកស៊ីរបស់ប្រជាជន សូម្បីក្រោយការបោះឆ្នោតឆ្នាំ១៩៩៣ ដែលរៀបចំដោយអង្គការសហប្រជាជាតិ ឬហៅកាត់ថាអ៊ុនតាក់ ក៏កម្ពុជាមិនទាន់ទទួលបាននូវសុខសន្តិភាពពេញលេញដែរ។
មូលហេតុ ដែលក្រុមខ្មែរក្រហម បោះបង់ការចូលរួមបោះឆ្នោតជាមួយអ៊ុនតាក់ ដោយខ្មែរក្រហមយល់ឃើញថា ប្រជាជនខ្មែរមិនគាំទ្រពួកគេទៀតទេ។ ដូច្នេះ មានតែការតស៊ូប្រដាប់អាវុធទេ ដែលអាចមានសង្ឃឹមថា ពួកគេនឹងមកកាន់អំណាច វិញបាន។ យើងឃើញហើយថា ទោះបីមានកិច្ចព្រមព្រៀងសន្តិភាពទីក្រុងប៉ារីស ថ្ងៃទី២៣ ខែតុលា ឆ្នាំ១៩៩១ ប៉ុន្តែ កម្ពុជា មិនបានទទួលបាននូវសុខសន្តិភាពទេ គឺកម្ពុជានៅតែញាំញីដោយភ្លើងសង្រ្គាមដដែល រហូតឆ្នាំ១៩៩៤ ក្រោយការបោះឆ្នោត រៀបចំដោយអ៊ុនតាក់ ក៏ការប្រយុទ្ធដ៏បង្ហូរឈាមនៅតែកើតមានឡើងនៅតំបន់អន្លង់វែង ប៉ៃលិន អូរស្មាច់ សំឡូត ម៉ាឡៃ។
ការប្រយុទ្ធគ្នា គឺកើតឡើងដោយសារ ខ្មែរក្រហម មិនព្រមចូលរួមបោះឆ្នោត ហើយខ្មែរក្រហម ថែមទាំងធ្វើសកម្មភាពរំខានដល់ការបោះឆ្នោតថែមទៀត ដូចជារារាំងមិនឱ្យអ៊ុនតាក់ចូលទៅតំបន់ដែលខ្លួនកាន់កាប់ ដើម្បីត្រួតពិនិត្យអាវុធ និងកម្លាំងទ័ពជាដើម។ អ៊ុនតាក់មិនបានបញ្ចប់សង្រ្គាមទាំងស្រុងទេ។
អ៊ុនតាក់បានបន្សល់ទុក នូវប្រទេសកម្ពុជាមួយមានតំបន់ត្រួតត្រា២ ព្រោះចាប់ពីចុងឆ្នាំ១៩៩១ ទោះបីកម្ពុជាមានកិច្ចព្រមព្រៀង ឬសន្ធិសញ្ញាសន្តិភាពទីក្រុងប៉ារីស ដែលបានរាប់បញ្ចូលទាំងបទឈប់បាញ់ផងដែរនោះ មិនបានបញ្ចប់សង្រ្គាម ឬបញ្ចប់ការផ្ទុះអាវុធ បង្កការភ័យខ្លាចដល់ប្រជាជន ដែលរស់នៅក្នុងតំបន់ជាយដែនភាគខាងលិចនោះទេ ព្រោះខ្មែរក្រហមមិនបានគោរពតាមកិច្ចព្រមព្រៀងនោះ ហើយព្យាយាមរារាំងការបោះឆ្នោតមួយ ដែលរៀបចំឡើងដោយអ៊ុនតាក់ រហូតធ្វើឱ្យកងទ័ពអ៊ុនតាក់ ជនជាតិជប៉ុនបាត់បង់ជីវិត នៅខេត្តកំពង់ធំផងដែរ។
សង្រ្គាមចន្លោះពីឆ្នាំ១៩៩១ រហូតដល់ចុងឆ្នាំ១៩៩៨ បានធ្វើឱ្យរាំងស្ទះដល់ការអភិវឌ្ឍប្រទេសរបស់កម្ពុជាមិនឱ្យទៅមុខរួច និងសេដ្ឋកិច្ចកម្ពុជា ក៏កាន់តែលំបាកខ្លាំងឡើងដោយសារកំណើនប្រជាជនមានការកើនឡើង រាជរដ្ឋាភិបាលថ្មីត្រូវរ៉ាប់រង ទាំងស្រុងលើការផ្គត់ផ្គង់ប្រាក់ខែទាហាន រាជការស៊ីវិល ដែលបានច្របាច់បញ្ចូលមកក្នុងជួរកងយោធពលខេមរភូមិន្ទ នគរបាល និងប្រជាជនភៀសខ្លួនរាប់សែននាក់ ដែលខ្វះជម្រក ខ្វះស្បៀង សម្ភារៈប្រើប្រាស់ ដីសម្រាប់ធ្វើកសិកម្ម។ សង្រ្គាមនៅបន្តបន្ទច់បង្អាក់ រារាំង និងបំផ្លាញការអភិវឌ្ឍជាតិគ្មានឈប់ឈរ និងបន្សល់នូវជនពិការ ស្រ្តីមេម៉ាយ បុរសពោះម៉ាយ ក្មេងកំព្រា និងទុរគតជនរាប់មិនអស់។ប៉ុន្តែក្រោមយុទ្ធសាស្រ្ត ឬគោលនយោបាយ ឈ្នះ ឈ្នះ របស់សម្តេចតេជោនាយករដ្ឋមន្រ្តី ហ៊ុន សែន ចាប់ពីខែកុម្ភៈ ឆ្នាំ១៩៩៦ ដែលចាប់ផ្តើមពីតំបន់ឱរ៉ាល់ ខេត្តកំពង់ស្ពឺ ទីបំផុតកម្ពុជាទទួលបាននូវសុខសន្តិភាពពេញលេញទូទាំងប្រទេសនៅចុងឆ្នាំ១៩៩៨។ ក. សន្តិភាពសម័យអង្គរ សម័យអង្គរ ត្រូវបានអ្នកប្រវត្តិសាស្ត្រ កំណត់ថា គិតចាប់ពីរជ្ជកាលព្រះបាទជ័យវម៌្ម ទី២ គឺឆ្នាំ៨០២ នៃគ.ស រហូតដល់រជ្ជកាលព្រះបាទជ័យវម៌្មទី៧ គឺសតវត្សរ៍ទី១៣ បន្ទាប់ពីព្រះបាទជ័យវម៌្មទី៧ បាត់ព្រះកាយដោយមិនដឹងមូលហេតុ។ សម័យកាលនេះ ទោះបីមានមហាក្សត្រខ្លាំងពូកែច្រើនអង្គក្តី ប៉ុន្តែ សង្រ្គាមនៅតែកើតឡើងញាំញីព្រះរាជាណាចក្រជារៀងដរាប។
ដូច្នេះ សន្តិភាព និងក្តីសុខរបស់ប្រជារាស្ត្ររបស់ប្រទេសនៅតែកើតឡើង។ សន្តិភាព នៅក្នុងព្រះនគរទាំងមូលយូរបំផុត៥០ឆ្នាំ។ រយៈពេលជាង៤០០ឆ្នាំនេះ គឺពីឆ្នាំ៨០២ ដល់១២១១ មហាក្សត្រគ្រប់ៗអង្គ ធ្វើយ៉ាងណារក្សាឱ្យនគរមានសុខសន្តិភាពជាមុនសិនដែរ ទើបព្រះអង្គចាប់ផ្តើមអភិវឌ្ឍន៍។ ដើម្បីឱ្យគេទទួលស្គាល់ ពីឫទ្ធិអំណាចរបស់ទ្រង់ ក្នុងគោលដៅ កសាងព្រះនគរ ព្រះបាទជ័យវម៌្មទី២ ក្រោយពីឈ្នះសត្រូវរបស់ព្រះអង្គ នៅឆ្នាំ៨០២ ព្រះអង្គបានធ្វើព្រះរាជពិធីរាជាភិសេក ដោយប្រកាសជាព្រះទេវៈជាស្តេចទេវតា ហើយព្រះអង្គបានកសាង រាជធានីដ៏ល្បីល្បាញ នៅលើខ្នងភ្នំគូលែន។
ក្សត្រក្រោយៗមកទៀត ដូចជាព្រះបាទ សុរិយវម៌្ម ទី២ ព្រះអង្គត្រូវរក្សាសន្តិភាពប្រមាណជាង៤០ឆ្នាំ ដើម្បីកសាងអង្គរវត្តដ៏ល្បីល្បាញ។ ចំណែកឯព្រះបាទជ័យវម៌្មទី៧ ព្រះអង្គត្រូវរង់ចាំ រយៈពេល១៨ឆ្នាំ ដើម្បីបញ្ចប់សង្រ្គាម និងចំណាយពេលរក្សាសន្តិភាពជាង៥០ឆ្នាំ ដើម្បីកសាងប្រាសាទបាយន្ត និងប្រាសាទ ដទៃជាច្រើនទៀត ធ្វើឱ្យរជ្ជកាលនៃមហាក្សត្រចន្លោះពីឆ្នាំ៨០២ ដល់ឆ្នាំ១២១១ កម្ពុជាក្លាយជាអាណាចក្រ ឬចក្រភពអង្គរ ឬចក្រភពខ្មែរ ដ៏ល្បីល្បាញខ្ទរខ្ទារ។
ខ.សន្តិភាពពីសម័យក្រោយអង្គរ ដល់សម័យបារាំងសម័យក្រោយអង្គរ ឬដែលប្រវត្តិវិទូហៅថា សម័យលង្វែក គឺកម្ពុជា ហាក់ធ្លាក់ចូលទៅក្នុងកលិយុគមហាវិនាសកម្មគួរឱ្យរន្ធត់ ព្រោះពីរជ្ជកាលក្សត្រមួយទៅក្សត្រតែងតែកើតឡើងនូវចម្បាំងរាំងជល់ជាប់គ្មានដាច់។ សម័យលង្វែក ទោះបីជាព្រះបាទច័ន្ទរាជា បានបញ្ចប់សង្រ្គាម ដោយយកឈ្នះលើហ្លួងព្រះស្តេចកន នៅឆ្នាំ១៥២៧ ប៉ុន្តែ សុខសន្តិភាពទាំងស្រុងក៏មិនសូវមានដែរ ដោយហេតុថា មានការយាយី ពីបណ្តារដ្ឋអាយុធ្យា និងលាវ។
ដោយសារសង្រ្គាម និងរាំងជល់ កើតឡើងជាញឹកញាប់ ធ្វើឱ្យរជ្ជកាល នៃសម័យលង្វែក ពុំសូវមានលទ្ធភាពកសាង ឬស្ថាបនានគរឱ្យបានដុំកំភួន ដូចសម័យមុនៗទេ ជាពិសេស ក្រោយការសោយទិវង្គតព្រះបាទច័ន្ទរាជា និងបន្ទាប់ពីការឡើងគ្រងរាជរបស់ព្រះបាទសុរិយោពណ៌ រហូតដល់សៀមវាយបែកលង្វែកនៅអំឡុងឆ្នាំ១៥៩៤ ធ្វើឱ្យវិនាសបែកបាក់ខ្ចាត់ខ្ចាយ។ ការបែកបាក់ផ្ទៃក្នុងដោយការដណ្តើមរាជផង ដោយសង្រ្គាមឈ្លានពានផង បណ្តាលឱ្យខ្មែរវិនាសហិនហោច ព្រាត់ប្រាសជិត៥០០ឆ្នាំ រហូតដល់សម័យអាណាព្យាបាលបារាំងឆ្នាំ១៨៦០ ទើបជីវិតខ្មែរមានលំនឹងខ្លះៗ។
ការចូលមកដល់របស់អាណាព្យាបាលបារាំង ក្រោយពីមានការស្នើសុំអន្តរាគមន៍បន្តពីព្រះបាទអង្គដួង របស់ព្រះបាទ នរោត្តម ក្នុងការស្នើឱ្យអធិរាជណាប៉ូលលីអុងទី៣ ជួយការពារកម្ពុជា ពីការប៉ុនប៉ងលេបយកទឹកដីកម្ពុជា ពីពួកបច្ចាមិត្តជិតខាង បារាំងពុំបានធ្វើឱ្យកម្ពុជា មានសុខសន្តិភាព១០០%ទេ។ កម្ពុជានៅតែទទួលរងនូវការគំរាមកំហែងពីសត្រូវតែកាត់បន្ថយបានខ្លះ ធ្វើឱ្យការអភិវឌ្ឍប្រទេសមានភាពយឺតយ៉ាវហើយដូចដឹងមកហើយថា ក្នុងសម័យកាលនោះ ប្រជាជនខ្មែរទូទាំងប្រទេស មានចំនួនតែជាង៨សែននាក់(៨០០ ០០០) ក្នុងការរស់នៅរាជធានីភ្នំប្រជាជនកម្ពុជា មានចំនួនតិចជាងអ្នកដែលរស់នៅរាជធានីឧដុង្គ ក្រៅពីនេះ មានជនជាតិអឺរ៉ុប ម៉ាឡេស៊ី ភូមា កូឡា ចិន និងយួន។ល។ ចូលមករកស៊ី និងធ្វើពាណិជ្ជកម្ម។
សូម្បីនៅឆ្នាំបន្តបន្ទាប់មកទៀត ជនជាតិអឺរ៉ុប បានកើនឡើងដល់១៦០០នាក់ ប្រជាពលរដ្ឋខ្មែរនៅអតីតរាជធានីឧដុង្គ មានចំនួនមួយម៉ឺននាក់ និងនៅរាជធានីភ្នំពេញ ប្រមាណ២៥០០០នាក់ប៉ុណ្ណោះ។ សេដ្ឋកិច្ចកម្ពុជា ក៏ស្ថិតនៅក្នុងសភាពត្រដាបត្រដួស ព្រោះទាំងប្រជាជន ទាំងប្រទេស ហាក់កំពុងស្ថិតក្នុងស្ថានភាពទ្រុឌទ្រោមដោយសារសង្រ្គាមនៅឡើយ។នៅអំឡុង នៃការគ្រប់គ្រងរបស់បារាំងជិត១០០ឆ្នាំ កម្ពុជាក៏នៅតែកើតមាននៅការប្រឆាំងជំទាស់ និងចម្បាំងរាំងជល់មិនលស់ពេលដែរ រហូតដល់ថ្ងៃដែលកម្ពុជា ទទួលបានឯករាជ្យពីអាណានិគមនិយមបារាំង ថ្ងៃទី៩ វិច្ឆិកា ឆ្នាំ១៩៥៣។គ.សន្តិភាពក្រោយសម័យបារាំង ដល់បច្ចុប្បន្នបន្ទាប់ពីកម្ពុជា ទទួលបានឯករាជ្យពីបារាំង នៅថ្ងៃទី៩ ខែវិច្ឆិកា ឆ្នាំ១៩៥៣ កម្ពុជាក្រោមការដឹកនាំរបស់ព្រះករុណា ព្រះបាទ នរោត្តម សីហនុ ក៏ទទួលបាននូវសុខសន្តិភាពមួយអន្លើហើយការអភិវឌ្ឍន៍ប្រទេសក្រោមជំនួយពីមិត្តបរទេស មានអាមេរិក និងក្រោយមកប្រទេសចិន ធ្វើឱ្យសេដ្ឋកិច្ចលូតលាស់ជឿនលឿនគួរឱ្យកត់សម្គាល់។
កម្ពុជា មានរោងចក្រដំឡើងកង់ រោងចក្រផលិតសម្បកកង់រថយន្ត រោងចក្រដំឡើងត្រាក់ទ័រ រោងចក្រផលិតកែវ រោងចក្រផលិតក្រណាត់ និងរោងចក្រត្បាញភួយ។ ព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជា របស់ព្រះករុណា ព្រះបាទ នរោត្តម សីហនុ មានអាយុ១៧ឆ្នាំ ក៏ដួលរលំទៅវិញ បន្ទាប់ពីលោក លន់ នល់ និងព្រះអង្គម្ចាស់ ស៊ីសុវត្ថិ សិរិមតៈ ដឹកនាំធ្វើរដ្ឋប្រហារទម្លាក់ព្រះអង្គចេញពីអំណាច។ ចាប់ពីពេលនោះមក កម្ពុជា ក៏ធ្លាក់ចូលទៅក្នុងភ្លើងសង្រ្គាម រវាងខ្មែរនិងខ្មែរ ហើយសុខសន្តិភាព ក៏ឃ្លាតឆ្ងាយពីប្រជាជន និងទឹកដី។ ការវិនាសហិនហោច ក៏បានកើតឡើងក្នុងផ្ទៃប្រទេសកម្ពុជាធ្ងន់ធ្ងរទៅៗ។
សង្រ្គាមបានបន្តរហូត ដែលត្រឹមតែរយៈពេល៤ឆ្នាំ សង្រ្គាមផ្ទៃក្នុង ឬសង្រ្គាមស៊ីវិល បានបណ្តាលឱ្យជនកម្ពុជា ទាំងកងទ័ព និងប្រជាជនស្លាប់ប្រមាណ៨០ម៉ឺននាក់ នេះមិនទាន់គិតពីការបាត់ខ្លួន និងរងរបួសផងទេ។ ៥ឆ្នាំ បន្ទាប់ពីរដ្ឋប្រហារ ឬក្រោយពីការឡើងកាន់អំណាចរបស់ពួកខ្មែរក្រហម ប៉ុល ពត កម្ពុជាកាន់តែធ្លាក់ទៅក្នុងកលិយុគ ដ៏គ្រោះថ្នាក់ថែមទៀត។
សុខសន្តិភាព ទាំងផ្លូវកាយ ផ្លូវចិត្ត និងផ្លូវវាចា កាន់តែឃ្លាតឆ្ងាយពីកម្ពុជា។ មនុស្សទាំងអស់ទូទាំងប្រទេសគ្មានសិទ្ធិអ្វីទាំងអស់ គឺរស់នៅក្នុងស្ថានភាពភ័យខ្លាច តក់ស្លុត ព្រួយបារម្ភគ្រប់ដង្ហើមចេញចូល។ សិទ្ធិសេរីភាពគ្រប់យ៉ាងរបស់ប្រជាជន សូម្បីសិទ្ធិជ្រើសរើសគូស្រករ ក៏ត្រូវដកហូតទាំងស្រុង សុខសន្តិភាព ចន្លោះពីឆ្នាំ១៩៧៥ ដល់ឆ្នាំ១៩៧៩ ត្រូវបានបាត់បង់ទាំងស្រុងពីប្រជាជន និងប្រទេសកម្ពុជា។
ក្រោយឆ្នាំ១៩៧៩ ទោះបីសន្តិភាព មិនទាន់មានពេញលេញ ព្រោះតែនៅតំបន់មួយនៅមានការប្រយុទ្ធគ្នា ប៉ុន្តែ សិទ្ធិសេរីភាព និងអ្វីៗគ្រប់យ៉ាងត្រូវបានប្រគល់ជូនប្រជាជនវិញ ជាពិសេសក្រោយការអនុវត្តគោលនយោបាយ ឈ្នះ ឈ្នះ របស់សម្តេច ហ៊ុន សែន ក្នុងការបញ្ចប់សង្រ្គាមទាំងស្រុងនៅចុងឆ្នាំ១៩៩៨ ទើបសង្រ្គាមរលាយសាបសូន្យពីទឹកដីកម្ពុជារៀងរហូតមក។ តាមប្រសាសន៍សម្តេចតេជោ ហ៊ុន សែន ការអនុវត្តគោលនយោបាយ ឈ្នះ ឈ្នះ បានចាប់ផ្តើមនៅអំឡុងខែកុម្ភៈ ឆ្នាំ១៩៩៦ ចេញពីតំបន់ឱរ៉ាល់ ដែលកាន់កាប់ដោយលោក កែវ ពង្ស។
